Thành phố Từ Sơn là cửa ngõ của tỉnh Bắc Ninh và là trung tâm thứ hai về hành chính, kinh tế, văn hóa, giáo dục, dịch vụ của tỉnh; đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội của vùng. Từ Sơn là địa bàn quan trọng kết nối tỉnh Bắc Ninh với vùng Thủ đô Hà Nội, nằm trong vùng kinh tế trọng điểm Bắc Bộ, có môi trường đầu tư kinh doanh thuận lợi. Bên cạnh đó, thành phố Từ Sơn còn là đô thị nằm trên hành lang kinh tế lớn là: Lạng Sơn - Hà Nội - Hải Phòng - Quảng Ninh và Lào Cai - Hà Nội - Hải Phòng - Quảng Ninh thông qua những tuyến giao thông huyết mạch quan trọng, kết nối các tỉnh, các đô thị, các trung tâm phát triển kinh tế lớn của cả nước; là cầu nối giữa Hà Nội đi các tỉnh thông qua tuyến đường: quốc lộ 1A, tuyến đường sắt Hà Nội - Đồng Đăng chạy qua cùng các tuyến đường kết nối trong khu vực như: ĐT 277, ĐT 295;

ĐT 295B,... Trên địa bàn thành phố hiện nay, mạng lưới khu công nghiệp, cụm công nghiệp cùng nhiều làng nghề nổi tiếng ngày một phát triển như: Khu công nghiệp (KCN) VSIP, KCN Tiên Sơn, KCN Hanaka, các KCN vừa và nhỏ, cụm công nghiệp, dịch vụ làng nghề: Tương Giang, Dốc Sặt, Đình Bảng, Đồng Kỵ, Tam Sơn,… đã tạo ra nhiều việc làm, thu hút được nhiều thành phần kinh tế trong và ngoài nước đến đầu tư. Không những vậy, Từ Sơn còn được biết đến là vùng đất có lịch sử văn hóa lâu đời và vị trí chiến lược quan trọng trong các cuộc đấu tranh chống kẻ thù xâm lược với các di tích lịch sử văn hóa được cấp bằng công nhận Quốc gia và cấp tỉnh.

Trong Quy hoạch vùng tỉnh Bắc Ninh, vùng Thủ đô, Quy hoạch phát triển kinh tế - xã hội của tỉnh, Từ Sơn được định hướng là đô thị vệ tinh của Thủ đô Hà Nội, nằm trong lõi đô thị thành phố trực thuộc Trung ương trong tương lai; Từ Sơn giữ vai trò là trung tâm kinh tế, công nghiệp, dịch vụ và là một trong số các “đầu tầu và hạt nhân” thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội của tỉnh Bắc Ninh. Với lợi thế về vị trí địa lý, điều kiện tự nhiên, nguồn lực, văn hóa, tốc độ đô thị hóa cùng với sự phát triển cơ sở hạ tầng trong thời gian qua sẽ là tiền đề, động lực và điều kiện thúc đẩy kinh tế - xã hội, cũng như để thành phố sớm hoàn thành các mục tiêu trở thành đô thị lõi trong định hướng phát triển tỉnh Bắc Ninh trở thành thành phố trực thuộc Trung ương trước năm 2030 theo hướng “hiện đại, văn minh, hài hòa và bền vững”.

I. TÓM LƯỢC QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN

Tên huyện Từ Sơn có từ thời Trần. Sang thời Hậu Lê, địa danh Từ Sơn được đặt cho một phủ thuộc thừa tuyên Kinh Bắc, gồm các huyện Tiên Du, Yên Phong, Quế Dương, Đông Ngàn, Vũ Ninh; trong đó huyện Đông Ngàn có địa giới tương ứng với thành phố Từ Sơn (Bắc Ninh) và một phần các huyện Đông Anh, Gia Lâm (Hà Nội) ngày nay. Sang thời Nguyễn, phủ Từ Sơn thuộc tỉnh Bắc Ninh.

Sau cách mạng tháng Tám (1945), bỏ cấp phủ, đổi làm huyện Từ Sơn, ban đầu gồm 21 xã: Châu Khê, Đình Bảng, Đình Xuyên, Đông Hội, Đồng Nguyên, Đồng Quang, Đông Thọ, Dục Tú, Dương Hà, Hương Mạc, Liên Hà, Mai Lâm, Ninh Hiệp, Phù Chẩn, Phù Khê, Quang Trung, Tam Sơn, Tân Hồng, Tiền Phong, Vân Hà, Văn Môn. Năm 1959, thành lập 2 thị trấn Từ Sơn và Yên Viên.

Năm 1961, các xã Liên Hà, Vân Hà, Dục Tú, Quang Trung (Yên Thường), Đông Hội, Mai Lâm, Tiền Phong (Yên Viên), Đình Xuyên, Dương Hà, Ninh Hiệp và thị trấn Yên Viên của huyện Từ Sơn được sáp nhập vào thủ đô Hà Nội[5], nay là một phần các huyện Đông Anh, Gia Lâm.

Năm 1963, sau khi tỉnh Bắc Ninh hợp nhất với tỉnh Bắc Giang thành tỉnh Hà Bắc, huyện Từ Sơn cũng hợp nhất với huyện Tiên Du thành huyện Tiên Sơn. Cùng lúc đó, chuyển 2 xã Phú Lâm, Tương Giang của huyện Yên Phong về huyện Tiên Sơn quản lý (nay là phường Tương Giang thuộc thành phố Từ Sơn và xã Phú Lâm thuộc huyện Tiên Du) và chuyển 2 xã Đông Thọ, Văn Môn của huyện Từ Sơn về huyện Yên Phong quản lý.

Năm 1999, ba năm sau khi tái lập tỉnh Bắc Ninh, huyện Từ Sơn cũng được tái lập, gồm 10 xã: Châu Khê, Đình Bảng, Đồng Nguyên, Đồng Quang, Hương Mạc, Phù Chẩn, Phù Khê, Tam Sơn, Tân Hồng, Tương Giang và thị trấn Từ Sơn.

Ngày 31 tháng 5 năm 2007, huyện Từ Sơn được Bộ Xây dựng công nhận là đô thị loại IV.

Ngày 24 tháng 9 năm 2008, Chính phủ ban hành Nghị định 01/NĐ-CP. Theo đó:

Thành lập thị xã Từ Sơn trên cơ sở toàn bộ diện tích và dân số của huyện Từ Sơn

Thành lập phường Đông Ngàn trên cơ sở thị trấn Từ Sơn và một phần các xã: Đồng Nguyên, Tân Hồng, Đình Bảng, Đồng Quang

Chia xã Đồng Quang thành 2 phường: Đồng Kỵ và Trang Hạ

Chuyển 4 xã: Châu Khê, Đình Bảng, Đồng Nguyên, Tân Hồng thành 4 phường có tên tương ứng.

Sau khi thành lập, thị xã Từ Sơn có 6.133,23 ha diện tích tự nhiên và 143.843 người với 12 đơn vị hành chính cấp xã trực thuộc, bao gồm 7 phường và 5 xã.

Ngày 12 tháng 10 năm 2018, Bộ Xây dựng ban hành Quyết định 1293/QĐ-BXD về việc công nhận thị xã Từ Sơn là đô thị loại III trực thuộc tỉnh Bắc Ninh.

Ngày 12 tháng 1 năm 2021, Ủy ban Thường vụ Quốc hội ban hành Nghị quyết 1191/NQ-UBTVQH14 về việc thành lập các phường thuộc thị xã Từ Sơn (nghị quyết có hiệu lực từ ngày 1 tháng 2 năm 2021)[7]. Theo đó, thành lập 5 phường: Hương Mạc, Phù Chẩn, Phù Khê, Tam Sơn, Tương Giang trên cơ sở toàn bộ diện tích và dân số của 5 xã có tên tương ứng. Từ đó, thị xã Từ Sơn có 12 phường.

Ngày 22 tháng 9 năm 2021, Ủy ban Thường vụ Quốc hội ban hành Nghị quyết 387/NQ-UBTVQH15 về việc thành lập thành phố Từ Sơn thuộc tỉnh Bắc Ninh trên cơ sở toàn bộ diện tích và dân số của thị xã Từ Sơn (nghị quyết có hiệu lực từ ngày 1 tháng 11 năm 2021).

II. DIỆN TÍCH TỰ NHIÊN, DÂN SỐ

1. Diện tích tự nhiên và cơ cấu các loại đất

Theo Báo cáo kiểm kê đất đai, thành phố Từ Sơn có 61,08 km² diện tích đất tự nhiên. Trong đó, cơ cấu các loại đất như sau:

- Diện tích đất nông nghiệp là: 27,39 km², chiếm tỷ lệ 44,84%;

- Diện tích đất phi nông nghiệp là: 33,69 km², chiếm tỷ lệ 55,15%;

- Diện tích đất chưa sử dụng là: 0,007 km², chiếm tỷ lệ 0,01%.

2. Đơn vị hành chính trực thuộc, dân số

Theo số liệu của Chi cục Thống kê thành phố Từ Sơn, tính đến ngày 31 tháng 12 năm 2020, thành phố Từ Sơn có 202.874 người, trong đó: dân số thường trú là: 183.090 người, dân số tạm trú quy đổi là: 19.784 người. Thành phố có 12 đơn vị hành chính cấp xã trực thuộc, gồm: Đồng Nguyên, Đồng Kỵ, Tân Hồng, Trang Hạ, Đình Bảng, Đông Ngàn, Châu Khê, Hương Mạc, Phù Khê, Phù Chẩn, Tương Giang, Tam Sơn.

Bảng thống kê dân số và diện tích thành phố Từ Sơn